Stanisławski Baltazar (Balcer) h. Pilawa (zm. 1610), podskarbi koronny.
Pochodził z rodziny wywodzącej się ze Stanisławic (pow. radomszczański), która na początku XVI w. przeniosła się do woj. ruskiego. Był synem Kaspra (zm. 1598 lub 1599), od r. 1574 podczaszego sanockiego, i jego pierwszej żony Anny z Krasickich, siostry (a nie córki, jak twierdzili Boniecki i Uruski) Stanisława (zob.), oboźnego kor. Jego przyrodnimi braćmi z drugiej żony Kaspra, Katarzyny Milanowskiej h. Suchekomnaty, byli: Marcin, pisarz skarbowy, Kasper (zm. 1619), wojski sanocki (1590–9), podczaszy sanocki (1599–1615), podkomorzy sanocki (1615–19), poseł na sejm nadzwycz. 1613 r., oraz Michał, podkomorzy podolski (1597–1604). Wszyscy trzej nie przejawiali aktywności w życiu publicznym, a urzędy zawdzięczali zapewne protekcji wpływowego brata.
Brak danych źródłowych o wykształceniu S-ego. Dn. 18 V 1579 w Wilnie został przyjęty na dwór króla Stefana Batorego i zaliczony w poczet sekretarzy. Z dworem związany był ściśle do końca życia, a służba na nim szybko zaowocowała nadaniami królewszczyzn i awansami (9 XI 1581 był już pisarzem polnym, między r. 1582 a 1584 został podkomorzym sanockim). Towarzyszył królowi Stefanowi w wyprawach przeciw Moskwie w l. 1579–81. Jako podkomorzy uczestniczył w sejmiku wiszeńskim (źródłowo potwierdzone uczestnictwo w sejmikach w styczniu i maju 1587 oraz we wrześniu 1589), z którego posłował na sejm konwokacyjny 7 III 1587. W dniu koronacji Zygmunta III (27 XII 1587) został kuchmistrzem kor. Dn. 24 I r.n. wziął udział w bitwie pod Byczyną jako rotmistrz husarski. W r. 1594 towarzyszył królowi Zygmuntowi w podróży do Szwecji. Dn. 15 V 1606 otrzymał urząd podskarbiego nadwornego kor., zaś 27 V t.r. został kaszt. sanockim. Jako kasztelan nie przejawiał większej aktywności, wziął jednak udział w rozpoczętym 28 IV 1608 zjeździe senatorów w Krakowie, a 9 VII t.r. podpisał uniwersał podający do publicznej wiadomości jego wyniki (przywrócenie zgody między królem a głównymi przywódcami rokoszu Zebrzydowskiego); w r. 1609 był też obecny na sejmie w Warszawie. W życiu regionalnym pośredniczył w sprowokowanym z nieznanych przyczyn, długotrwałym sporze między Janem Krasickim a Ligęzami, w trakcie którego doszło do zabójstwa starościca opoczyńskiego Stanisława Ligęzy (1600). Dn. 3 V 1609 został S. podskarbim w. kor. Z dokumentów królewskich wynika, że z wszelkich swych obowiązków urzędowych wywiązywał się sumiennie i skrupulatnie, czym zyskał zaufanie najpierw Stefana Batorego, a następnie Zygmunta III. Cieszył się też zaufaniem szlachty, co w połączeniu z rzutkością i energią powodowało, że jako podskarbi był skutecznym egzekutorem należnych skarbowi powinności finansowych.
S. posiadał dwór w Płonnej w ziemi sanockiej, który w r. 1604 został doszczętnie splądrowany przez zbójników, tzw. beskidników, a 30 VI 1582 kupił od kaszt. radomskiego Jerzego Mniszcha wieś Markowce, również w ziemi sanockiej. W r. 1576 otrzymał od opata cystersów w Szczyrzycu Piotra Borowskiego w dożywotnie użytkowanie wieś Krzyszkowice (pow. szczyrzycki), ale już po kilku latach nie występował jako jej posesor. Większość trzymanych dóbr zawdzięczał jednak służbie Stefanowi Batoremu i Zygmuntowi III. Dn. 20 IX 1579 dostał stacyjne ze wsi opactwa benedyktynów w Mogilnie (22 II 1585 scedował je Bartłomiejowi Czyżewskiemu, pisarzowi w skarbie nadw.), 14 IX 1580 otrzymał dożywocie na wsi Płowce w pow. sanockim (w r. 1589 scedował je Chłopickim), zaś 21 VIII 1592 – dożywocie na wsi Nazawczów w pow. halickim. Dn. 9 XI 1592 dostał zapis kwoty 4456 złp. zabezpieczonej na dochodach star. mielnickiego na Podlasiu, 18 V 1595 – wsie Chreptiów i Bułhaków na Podolu, wieś Pieczernię w ziemi lwowskiej oraz Siekierczyce i Ordynię w ziemi przemyskiej (dwie ostatnie w r. 1597 scedował łowczemu przemyskiemu Piotrowi Dunikowskiemu). Dn. 6 III 1596 otrzymał star. szydłowskie w pow. wiślickim (które 3 VII 1606 scedował synowi), 29 III 1597 – wieś Nowosielce w ziemi sanockiej (odstąpioną mu przez Jerzego Mniszcha, wówczas woj. sandomierskiego), zaś 20 I 1598 – wieś Zahutyn w tejże ziemi (dwie ostatnie scedował w r. 1601 zięciowi Mikołajowi Mieleckiemu). Dn. 22 VI 1598 druga żona Katarzyna wniosła S-emu posiadane dożywocie na star. starogardzkim i osieckim w woj. pomorskim oraz wspólnie z nim otrzymała Kursztyn i Nową Wieś. Dn. 2 X 1604 otrzymał S. dożywocie na wsiach Podleski, Ortaszów, Stroniatyn, Kurzelów, Suchorzyce i Drohoszów w ziemi lwowskiej; dn. 5 I 1606 scedował je (bez Suchorzyc) Stanisławowi Głębockiemu. W r. 1604 oskarżył Zbigniewa Lanckorońskiego, podkomorzego sandomierskiego, o przywłaszczenie gruntów należących do star. szydłowskiego. W r.n. wyświadczył bliżej nieznane «dobrodziejstwa» klasztorowi Bernardynów w Nowem. S. zmarł 4 III 1610 w Krakowie. Pochowany został w Potoku koło Szydłowa; w miejscowym kościele znajdowało się poświęcone mu epitafium.
Pierwszą żoną S-ego była Elżbieta z Herburtów z Fulsztyna, siostra woj. ruskiego Mikołaja (zob.), wdowa po star. horodelskim Janie Pileckim, żyjąca jeszcze 26 X 1596. Przed 22 VI 1598 ożenił się S. z Katarzyną z Wojanowskich (zm. przed majem 1608), wdową po Martonie Berzeviczym (zob.). Z pierwszej żony pozostawił córkę Zofię, żonę (przed 20 III 1601) Mikołaja Mieleckiego, oraz syna Jana Karola (ok. 1580–1636), studenta uniwersytetów w Orleanie (1602), Rzymie (1606), Bolonii (1608), dworzanina Zygmunta III i Władysława IV, od r. 1606 z cesji ojca star. szydłowskiego, autora Wojny moskiewskiej (Kr. 1613) – utworu powstałego z chęci uwiecznienia przeżyć wojennych, doznanych zwłaszcza podczas oblężenia Smoleńska. Dn. 3 XI 1607 miecznik kor. i star. chęciński Stanisław Branicki scedował mu wsie Drugnia, Wierzbie i Podstoła, wydzielone ze star. chęcińskiego, w zamian za co miał od niego dostać miasteczko Pierzchowiec i wieś Osiny ze star. szydłowskiego, do czego jednak, z niewiadomych powodów, nigdy nie doszło. Pierwszą żoną Jana Karola była Zofia Tarnowska, kasztelanka sandomierska (zm. między 1615 a 1618), wdowa po Przecławie Lanckorońskim (zm. 1612). Dn. 3 III 1620 w Sandomierzu, przy łożu umierającej wojewodziny sandomierskiej Katarzyny z Warszewickich Ossolińskiej, zawarł on drugi związek małżeński z jej siostrzenicą Katarzyną Kazanowską (zm. po 3 IX 1661), córką Zygmunta (zob.), marsz. dworu królewicza Władysława. W testamencie wojewodzina zapisała pannie młodej 4 tys. złp. Dn. 12 III 1633 małżonkowie otrzymali ius communicativum na wsiach Drugnia, Wierzbie i Podstoła oraz na star. szydłowskim. Pierwsze małżeństwo było bezdzietne, z drugiego pozostawił córkę Eleonorę, żonę Aleksandra Bełżeckiego (zob.), późniejszego woj. podolskiego. Pochowany został w Szydłowie.
Estreicher; – Katalog dokumentów Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, Wyd. A. Fastnacht, Wr. 1953 cz. 1; Katalog dokumentów pergaminowych Biblioteki Czartoryskich w Krakowie, Oprac. J. Tomaszewicz, Kr. 1991 cz. 2; – PSB, I (Berzeviczy Marton); Siarczyński, Obraz wieku panowania Zygmunta III, cz. 2 s. 229; – Boniecki; Niesiecki; Paprocki; – Czaplewski, Senatorowie Prus Król., s. 151–2, 180; Słown. Geogr., II (Gąsiorki); Urzędnicy III/1, 3, X; – Byliński J., Dwa sejmy z roku 1613, Wr. 1984; tenże, Sejm 1611 r., Wr. 1970; Chłapowski K., Elita senatorsko-dygnitarska Korony za czasów Zygmunta III i Władysława IV, W. 1996; tenże, Starostowie w Małopolsce 1565–1668, w: Społeczeństwo staropolskie, Red. A. Izydorczyk, A. Wyczański, W. 1986 IV 132; Cynarski S., Dzieje rodu Lanckorońskich z Brzezia, W.–Kr. 1996; Dworzaczek W., Hetman Jan Tarnowski, W. 1985; Filipczak-Kocur A., Skarb koronny za Zygmunta III, Opole 1985 s. 18, 94; Kaczorowski W., Senatorowie na sejmach z lat 1587/88–1609, Zesz. Nauk. WSP w Opolu, Hist. XXVII, 1990 s. 36–7; Kieniewicz L., Sekretariat Stefana Batorego, w: Społeczeństwo staropolskie, Red. A. Izydorczyk, A. Wyczański, W. 1986 IV 52, 66; Kotarski H., Wojsko polsko-litewskie podczas wojny inflanckiej 1576–1582, Studia i Mater. do Hist. Wojsk. T. 18: 1972 cz. 2 s. 84; Kozłowski S., Elekcja królewicza Władysława na tron moskiewski, „Przegl. Powsz.” T. 23: 1889 s. 346; Łoziński W., Prawem i lewem, Kr. 1957; Maciszewski J., Polska a Moskwa 1603–1618…, W. 1968; tenże, Wojna domowa w Polsce (1606–1609) […] Od Stężycy do Janowca, Wr. 1960 cz. 1; Opaliński E., Sejm srebrnego wieku 1587–1652, W. 2001; Plewczyński M., Bitwa pod Byczyną 24.01.1588, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., T. 17: 1971 cz. 1 s. 154, 156, 162; Urbaniak V., Zamoyszczycy bez Zamoyskiego, W. 1995; – Akta grodz. i ziem., X, XX; Arch. nacji pol. w Uniw. Padewskim, I 388; Arch. Zamoyskiego, II–IV; Do dziejów dworu królewskiego w Polsce, Wyd. W. Dobrowolska, „Kwart. Hist.” T. 48: 1934 s. 326, 329; Elementa ad fontium editiones, VI; Heidenstein R., Dzieje Polski od śmierci Zygmunta Augusta do r. 1594 ksiąg XII, Oprac. Z. Gliszczyński, Pet. 1857 II 275; Joachima Bielskiego dalszy ciąg Kroniki Polskiej zawierającej dzieje od 1587 do 1594 r., Wyd. F. M. Sobieszczański, W. 1851 s. 89; Lustracja województwa sandomierskiego 1660–1664, Wyd. H. Oprawko, K. Schuster, Wr. 1977 cz. 2 s. 4; Ossoliński Z., Pamiętnik, Oprac. J. Długosz, W. 1983; Starowolski, Monumenta Sarmatarum, s. 496–7; Sumariusz Metryki Koronnej. Księga wpisów podkanclerzego Tomasza Zamoyskiego z lat 1628–1635, Wyd. W. Krawczuk, Kr. 1999; Vet. Mon. Pol., III 334; Vol. leg., II 1204; Zbylitowski A., Droga do Szwecjej najmożniejszego w północnych krainach Pana Zygmunta III Polskiego i Szweckiego króla, w: Biblioteka starożytnych pisarzy polskich, W. 1843 II 26; Źródła Dziej., IX, XI; – AGAD: Metryka Kor., t. 122 k. 471v–2, t. 123 k. 411–12, t. 127 k. 70–1, t. 131 k. 49–9v, t. 133 k. 58, t. 135 k. 450–50v, t. 137 k. 296–7, 470, t. 138 k. 209v–10, 373–3v, t. 139 k. 209v–10v, 220v–21, t. 140 k. 76–7, 302–4v, t. 141 k. 124v–5v, 131v–2v, 328v–9v, t. 142 k. 150–2, 178–9v, t. 147 k. 84v–5v, 243v–4, 278v–9, t. 148 k. 351v–2, t. 151 k. 56–7v, 243–4, t. 152 k. 30–30v, 161–1v, 471v–3v, t. 153 k. 55–5v, t. 186 k. 167–8, Lustracje, XVIII 23 k. 100, Arch. Skarbu Kor. Rachunki Królewskie, t. 253 k. 83v, 106v, t. 280 k. 11, t. 288 k. 10, 176v, t. 335 k. 80, 151, 162, Rachunki sejm., t. 39 k. 109, Ks. asygn., V t. 6 k. 782, t. 7 k. 203, 608, 623, 630v; B. Czart.: rkp. 104 k. 83, rkp. 105 k. 101; B. Narod.: rkp. 3085 nr 141; B. Ossol.: rkp. 1579 s. 77–84, rkp. 13002 s. 5–6.
Krzysztof Chłapowski